Dzieje majątku w Kożanach – część 2

Dzieje majątku w Kożanach – część 2

Wiek XX położył kres istnieniu wielu majątków ziemskich na Białostocczyźnie. Zniszczenia w czasie dwóch okupacji, jak i powojenna polityka sprawiły, że na zawsze z krajobrazu zniknął między innymi majątek Kożany.

Trzy dwory

Kożany “A”, nazywane też Niewiadomszczyzną, od nazwiska właścicieli, to dobra należące do Barbary z Rukiewiczów Niewiadomskiej. Dwór w Kożanach tętnił życiem. Barbara i jej małżonek Stefan posiadali liczne potomstwo, w dworze gościli również krewni Stefana. Na początku XIX wieku, wnuczka Barbary i Stefana, Józefa z Niewiadomskich wyszła za mąż za Kazimierza Krzyżanowskiego, rotmistrza wojsk rosyjskich. Od tej pory Kożany “A” znajdowały się w rękach tej właśnie rodziny.

Właścicielami majątku Kożany “B” byli Łęscy. Nie wiadomo dziś jak weszli w posiadanie tych dóbr. Początkowo należała do nich jedynie ¼ Kożan, gdyż Michał Kazimierz Łęski ożenił się z Katarzyną z Lewickich, dziedziczką tej części. Następnie w dokumentach jako właściciele już połowy Kożan pojawiaję się Józef Stefan Łęski oraz jego syn Łukasz Michał. Po bezpotomnej śmierci tego drugiego, Kożany “B” podzielone zostały pomiędzy jego trzech braci, choć ostatecznie jeden z nich zrezygnował ze swych praw. W ten sposób Kożany “B” przypadły po części Maciejowi Kzimierzowi oraz Pawłowi Antoniemu Łęskiemu i pod koniec XVIII wieku w tej części Kożan funkcjonowały już dwa dwory – Kożany “B” i “C”.

W kolejnym stuleciu Kożany “B” przechodziły z rąk do rąk, przede wszystkim z powodu małżeństw i podziałów między kolejnych dziedziców. W zachowanych dokumentach, przy majątku Kożany odnaleźć można nazwiska takie, jak Bartochowscy (choć to jeszcze w wieku XVIII), Nowińscy, Dąbrowscy, Janiewiczowie czy Szrodeccy. Nie sposób opisać dzieje każdej z tych rodzin, warto natomiast skupić się nieco na dwóch ostatnich -Janiewiczach i Szrodeckich.

Ogród dworski w latach 80 XX wieku. Źródło: www.ogrodowy.minigo.pl

Od nauczyciela do wicegubernatora

Teodozy Janiewicz nabył Kożany drogą kupna od spadkobierców poprzednich właścicieli. Teodozy rozpoczynał swoją karierę jako nauczyciel i tłumacz języka rosyjskiego, następnie pracował w rosyjskich urzędach, aż w końcu został sekretarzem gubernatora białostockiego a następnie wicegubernatorem. Główną siedzibą Janiewiczów był dwór w Złotnikach. Kożany były jedynie folwarkiem. Jedna z córek Teodozego, Julia, wyszła za mąż za księcia Karola Giedrojcia i po śmierci swojego rodzeństwa stała się dziedziczką Kożan. Giedrojciowie mieli czworo dzieci, z których aż troje zmarło w dzieciństwie lub młodości. Jako jedyna z rodzeństwa pozostała Maria. Po śmierci rodziców (pochowano ich na cmentarzu w Juchnowcu), to właśnie ona odziedziczyła Kożany.

Księżniczka i zesłaniec

Maria Giedrojciówna wyszła za mąż za Stefana Szrodeckiego, gorącego patriotę, zesłańca na Sybir. Co ciekawe, do 1906 roku Stefan Szrodecki był wyznawcą prawosławia, a małżeństwo księżniczki Marii z przedstawicielem tej religii postrzegane było w okolicy jako coś niezwykle gorszącego. Nieznane są powody konwersji Szrodeckiego na prawosławie, być może zaważyły tu względy prawne – tylko prawosławny mógł wówczas zakupić dobra ziemskie. W archiwum parafialnym w Juchnowcu znajdują się dokumenty poświadczające, że w 1906 roku Stefan Szrodecki powrócił do Kościoła katolickiego.

Ostatni właściciel Kożan

Stefan Szrodecki zmarł w 1929 roku. Po jego śmierci majątek ponownie uległ rozdrobnieniu. Kożany podzielono pomiędzy dzieci Szrodeckich – synów Witolda i Jerzego oraz córki – Marię Hulsey, Eugenię Nowicką i Melanie Mrukową. Obaj bracia Szrodeccy byli żołnierzami – Witold walczył w I wojnie światowej w armii rosyjskiej, zaś Jerzy brał udział w wojnie polsko – bolszewickiej jako ułan 10 pułku ułanów litewskich, co przypłacił zdrowiem. Rodzina Jerzego Szrodeckiego w czasie II wojny światowej została wywieziona do Kazachstanu. Z zesłania nie powróciła Irena Szrodecka, żona Jerzego. Zmarła w kołchozie Zielony Gaj. Jerzy Szrodecki został aresztowany w lutym 1940 roku. Więziony był w Kozielsku, jednak z powodu słabego zdrowia trafił do szpitala a stamtąd do Persji. Gdy tylko jego stan zdrowia uległ poprawie, Szrodecki wstąpił do armii Andersa. Po wojnie zamieszkał w Londynie, gdzie dołączyła do niego jedna z córek, Janina. Druga córka Jerzego, Halina Olszewska po powrocie z zesłania pozostała w Polsce, mieszkała w Białymstoku, gdzie była założycielką miejscowego oddziału Związku Sybiraków. Jerzy Szrodecki, ostatni właściciel Kożan, po wojnie nigdy już nie odwiedził Polski.

Folwark Kożany na mapie z 1937 roku

PGR

Aresztowanie i wywózka właścicieli sprawiły, że majątek Kożany w czasie II wojny światowej został rozgrabiony. Na mocy reformy rolnej z 1944 roku ziemie wchodzące w skład Kożan rozdzielone zostały pomiędzy chłopów zamieszkujących wieś Zajączki. Utworzono tam również PGR. Dwór popadał w ruinę, aż został rozebrany. Budynki z części gospodarczej zabudowań dworskich także rozebrano, a w ich miejscu wybudowane zostały nowe. Służyły one Spółdzielni Kółek Rolniczych.

Usunięte zostały także ślady po dworskim parku. Wycięto drzewa, jeden ze stawów osuszono, alejki spacerowe zarosły trawą. Dworskie sady użytkowane były jeszcze przez pewien czas przez miejscowych rolników, lecz powoli dziczały.

O losach rodziny Szrodeckich podczas pobytu na Syberii można przeczytać w książce Anny Herbich Dziewczyny z Syberii, Kraków 2015. Książka dostępna jest w Gminnej Bibliotece Publicznej w Juchnowcu Kościelnym.