Dzieje majątku w Kożanach – część 1

Dzieje majątku w Kożanach – część 1

Przez wiele wieków dwór stanowił istotny element polskiego krajobrazu. Nie inaczej było na Białostocczyźnie. Losy majątków ziemskich ściśle wiążą się z losami ich właścicieli – dzieje Kożan są tego doskonałym przykładem.

Z nadania króla

Kożany to wieś malowniczo położona nad Narwią, na południowym krańcu gminy Juchnowiec Kościelny. Historia Kożan sięga początków XVI wieku. Wtedy to stanowiły one część włości suraskich, zaś w 1504 roku król Aleksander Jagiellończyk nadał kuchmistrzowi swej żony, Michałowi Jundziłłowiczowi, dobra ziemskie Dojlidy oraz Kożany. Nadanie to potwierdzał jeszcze później kolejny monarcha z dynastii Jagiellonów – Zygmunt Stary.

Lewiccy

Po Jundziłłowiczach kolejnymi właścicielami tych dóbr zostali Lewiccy herbu Rogala. Nie wiadomo dziś niestety jak doszło do tego, że Kożany przeszły w ręce innej rodziny. Pewne jest natomiast, że musiało się to stać około roku 1540. Wtedy to właśnie Kożany stają się własnością Macieja Lewickiego – późniejszego sędziego ziemi bielskiej. W tym czasie przebudowany został dwór, zaś całe założenie dworskie otrzymało renesansowy charakter. Powstały ogrody użytkowe oraz ozdobne, zaś na przepływającym w pobliżu strumieniu wykopano stawy.

Lewiccy byli w posiadaniu również kilku innych dóbr położonych w bliższej i nieco dalszej okolicy. To do nich należały miejscowości takie jak Niewodnica Lewickich, gdzie mieściła się druga siedziba tego rodu, Lewickie, Złotniki czy Dolistowo. Maciej Lewicki oprócz zasiadania w sądzie w Bielsku, zajmował się także handlem. Uzyskane z upraw w swoich dobrach zboże spławiał do Gdańska. W ten sposób powiększał się majątek Lewickich. Wdowa po Macieju, Anna z Porycka, z książąt zbaraskich, wzięła nawet w zastaw majątek Choroszcz.

Rogala – herb Lewickich

Cześnik, dworzanin i jezuita

Synowie Macieja Lewickiego, również Maciej i Jan, dokonali podziału majątku po zmarłym ojcu. Maciej tytułował się jako cześnik podlaski, z czasem został też dworzaninem króla Zygmunta III Wazy. Do swoich dóbr zapraszał osadników, którym to w 1621 roku ufundował cerkiew unicką pod wezwaniem św. Męczennika Jerzego.

Kolejnych podziałów majątku Lewickich dokonali synowie cześnika podlaskiego: Paweł, Stanisław i Jan. Kożany przypadły Janowi, który to podczas pobytu w Rzymie wstąpił do zakonu jezuitów. Jako zakonnik, zarząd swoimi dobrami przekazał bratu, Stanisławowi. W 1646 roku jezuita Jan Lewicki zginął w drodze na misję do Wietnamu – okręt, którym podróżował zatonął.

Cerkiew w Kożanach. Źródło: kozany.cerkiew.pl

Jarmark na Spasa

Kolejni dziedzice majętności Lewickich pełnili wiele funkcji publicznych, zaś same dobra rodzinne dzielone były pomiędzy ich synów i wnuków. Syn Stanisława Lewickiego, Krzysztof, podstoli podlaski posiadał połowę Kożan. Z małżeństwa z Dorotą Kanigowską miał jedyną córkę – Elżbietę, która to później posługiwała się imieniem Justyna. Gdy Krzysztof Lewicki umierał, jego córka była zaledwie maleńkim dzieckiem, nad którą opiekę sprawował stryj Stefan Lewicki, właściciel drugiej połowy Kożan. Gdy dziewczyna osiągnęła odpowiedni wiek, wyszła za mąż za Stanisława Rukiewicza, sekretarza królewskiego. To właśnie Stanisław i Justyna Rukiewiczowie otrzymali od króla Jana III Sobieskiego przywilej na jarmark w Kożanach. Mógł on być organizowany na święto Spasa, czyli Przemienienia Pańskiego.

Tak oto część Kożan stała się własnością Rukiewiczów, a od lat 30 XVIII wieku Niewidomskich – ponownie za sprawą małżeństwa dziedziczki dóbr, Barbary. Wtedy to doszło do trwałego podziału dóbr kożańskich. Powstały aż trzy dwory określane kolejnymi literami alfabetu – Kożany “A”, “B” i “C”.

Kożany na mapie z 1922 roku