Wielokulturowość Podlasia zazwyczaj bywa kojarzona z mozaiką religijną. Katolicy, prawosławni, czy wyznający islam Tatarzy mieszkają tu do dziś, dawniej zaś liczna była społeczność żydowska czy protestancka. W okolicach Białegostoku i Zabłudowa osiedli dawniej przedstawiciele jeszcze innej grupy religijnej – bracia polscy, po których obecnie pozostało już niewiele śladów.
Arianizm to doktryna teologiczna powstała na przełomie III i IV wieku. Jej zwolennicy odrzucali dogmat Trójcy Świętej, w wyniku czego uznani zostali za heretyków i potępieni. Arianizm zanikł w VII wieku, a ponownie pojawił się w okresie reformacji jako odłam polskiego kalwinizmu. Bracia polscy nie uznawali chrztu dzieci, wątpili w istnienie piekła, często nie chcieli także walczyć w wojsku.
Pierwszy zbór braci polskich powstał w Krakowie, z czasem zaczęły powstawać też kolejne ośrodki, jak na przykład w Węgrowie, Pińczowie czy Rakowie, gdzie bracia polscy prowadzili działalność wydawniczą i edukacyjną. Do wspólnoty należało wielu przedstawicieli polskiej nauki i kultury, między innymi pisarz Andrzej Frycz-Modrzewski, autor dzieła O naprawie Rzeczypospolitej. Prześladowania arian rozpoczęły się za czasów panowania Zygmunta III Wazy, który to był przeciwnikiem tej grupy wyznaniowej. Również jego następcy prezentowali podobne stanowisko. Akademię Rakowską rozwiązano, zaś wykładowców skazano na wygnanie.
W 1658 roku sejm uchwalił ustawy nakazujące braciom polskim sprzedaż majątków i opuszczenie granic Rzeczpospolitej. Osiedlali się oni w Holandii, Prusach Książęcych czy Siedmiogrodzie, zaś ci, którzy pozostali zmuszeni byli do ukrywania swojej przynależności religijnej.
Strona tytułowa Katechizmu Rakowskiego – wyznania wiary braci polskich
Na Podlasiu arianie pojawili się w dobrach Radziwiłłów, którzy otaczali ich protekcją, choć sami byli kalwinami. Opieka ta nie była jednak bezinteresowna – magnaci chętnie zatrudniali wykształconych i znających języki obce arian. Bardzo bliskim współpracownikiem Bogusława Radziwiłła był arianin Samuel Mierzeński. Pod zarządem ariańskich dzierżawców znajdowały się posiadłości w Białostoczku, Dojlidach i Kurianach, dlatego juz w okresie potopu szwedzkiego coraz więcej braci polskich napływało do dóbr swoich współwyznawców, gdzie spodziewali się znaleźć schronienie przed prześladowaniami.
To tutaj właśnie przybył w poszukiwaniu azylu wybitny poeta polskiego baroku Zbigniew Morsztyn. Początkowo rezydował w Dojlidach, dzierżawił także częściowo Kuriany, choć mało tu przebywał, gdyż uczestniczył w wyprawach wojennych wraz z wojskami Radziwiłłów. Najprawdopodobniej sprowadził tu jednak swoją rodzinę.
W obliczu narastających nastrojów antyariańskich, książę Bogusław Radziwiłł również zmuszony był do zmiany swojej polityki wobec braci polskich tak chętnie osiedlających się w jego dobrach. Nie bez znaczenia pozostaje tu także postawa ówczesnego proboszcza zabłudowskiego, który był zagorzałym przeciwnikiem arianizmu. Radziwiłł nakazał więc swoim poddanym arianom, aby stopniowo zaczęli opuszczać jego posiadłości lub przeszli na katolicyzm. Nie wszyscy od razu posłuchali polecenia księcia. Część folwarków nadal zamieszkiwana była przez braci polskich, co powodowało konflikty z wspomnianym proboszczem, który liczył na przejęcie opuszczonych majątków.
Sąd nad arianami – plafon z Pałacu Biskupów Krakowskich w Kielcach (źródło: www.mnki.pl)
Ostatni synod braci polskich odbył się w 1662 roku i prawdopodobnie miało to miejsce w Zabłudowie. Możliwe również, że w dobrach zabłudowskich, które tak licznie zamieszkiwali, spotykali się na modlitwach.
Do dziś nie zachował się właściwie żaden ślad obecności arian w okolicach Zabłudowa. Wspominają o tym jedynie źródła pisane. Zabłudowski zbór kalwiński, który mógł być miejscem ostatniego synodu, rozebrano w XIX wieku z powodu braku korzystających z niego wiernych. Nie istnieją także rezydencje, w których mógł mieszkać i tworzyć Zbigniew Morsztyn.
Bogusław Radziwiłł
Operacja Szepty kultury realizowana jest w ramach PROW na lata 2014 - 2020 w ramach poddziałania 19.2 „Wsparcie na wdrażanie operacji w ramach strategii rozwoju lokalnego kierowanego przez społeczność”. Operacja realizowana w zakresie wzmacniania kapitału społecznego, w tym przez podnoszenie wiedzy społeczności lokalnej w zakresie ochrony środowiska i zmian klimatycznych, także z wykorzystaniem rozwiązań innowacyjnych, zachowania dziedzictwa lokalnego i promowania obszaru objętego LSR w tym produktów lub usług lokalnych. Portal Szepty kultury jest uniwersalnym narzędziem do poznawania historii, kultury, obiektów zabytkowych i ogólnie pojętej turystyki obszaru objętego działalnością LGD – Puszcza Knyszyńska.
Komentarze “Bracia polscy – zapomniana historia !”
Bożena CylkoPosted on 12:19 pm - wrz 13, 2018
Strona obowiązkowa dla wszystkich zainteresowanych świeżym spojrzeniem na lokalną historię.